Η δύναμη της συνήθειας και η αλλαγή
Όταν βάλεις έναν αρουραίο σε ένα λαβύρινθο με πέντε διαδρόμους, θα τους εξερευνήσει και γρήγορα θα ανακαλύψει με τη όσφρηση του το τυρί. Εάν μετακινηθεί το τυρί, στην αρχή θα το αναζητήσει ακολουθώντας το διάδρομο όπου το είχε βρει αρχικά αλλά μόλις δεν το βρει εκεί θα στραφεί σχεδόν αμέσως στις άλλες εναλλακτικές.
Οι αρουραίοι είναι ρεαλιστές. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει τόσο εύκολα με τους ανθρώπους. Ο άνθρωπος επιμένει στην παλιά διαδρομή, μένει στη συνήθεια, “κολλάει” στις πρότερες εμπειρίες, ακόμα και αν είναι αρνητικές ή και τραυματικές.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος επιδιώκει να συνεχίσει να κάνει αυτό που έκανε με επιτυχία στο παρελθόν. Από αυτό συχνά υποφέρουμε. Επιμένουμε να χρησιμοποιούμε τις ίδιες στρατηγικές σε νέες καταστάσεις και έχουμε τις ίδιες αντιδράσεις και τις ίδιες συμπεριφορές μόνο και μόνο επειδή έχουν υπάρξει επιτυχημένες στο παρελθόν.
Και ενώ ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει την ικανότητα για προσαρμογή σε νέες καταστάσεις περιορίζεται συχνά από τη δύναμη της συνήθειας, του οικείου. Από τη φύση μας αντιστεκόμαστε στην αλλαγή, όσο φυσιολογική και αν αυτή είναι στη ζωή. Οι συνήθειες είναι εγκαθιδρυμένες στη μνήμη μας, ανήκουν σε αναμνήσεις βαθιά εντυπωμένες στον εγκέφαλο σε σύνθετα νευρικά δίκτυα. Όταν υπάρχει ένα εξωτερικό ή εσωτερικό ερέθισμα, οι αναμνήσεις ενεργοποιούν τις γνώριμες συμπεριφορές, τις γνώριμες σκέψεις, τα γνώριμα συναισθήματα.
Η ζωή όμως μας φέρνει και αλλαγές. Αναγκαζόμαστε να αλλάξουμε και αυτό επειδή νέες καταστάσεις δεν αντιμετωπίζονται με τους οικείους τρόπους, με τις παλιές μας συνήθειες. Η αλλαγή τότε φέρνει άγχος, αμφιβολία και ανασφάλεια.
Πώς τότε αλλάζουμε;
Καταρχήν είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος νους σε σχέση με την εμπειρία και τη συνήθεια.
Μέσα μας υπάρχουν τρεις εσωτερικές φωνές: ο κοινωνικός λόγος, ο εσωτερικός αφηγητής, και η ενδοσκόπηση-ο αναστοχασμός.
– ο κοινωνικός λόγος, είναι ο λόγος που μας συνδέει με τους άλλους, μας κρατά ενταγμένους σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, πρόκειται για τις κοινωνικά αποδεκτές αντιδράσεις και συμπεριφορές, είναι οι κοινωνικές συμβάσεις που τηρούμε, τα κλισέ. Δεν είναι η έκφραση των πραγματικών μας σκέψεων και συναισθημάτων.
-ο εσωτερικός αφηγητής, είναι ο εσωτερικός διάλογος που κάνουμε με τον εαυτό μας, είναι το πώς βλέπουμε τον εαυτό μας και τον εαυτό μας σε σχέση με τους άλλους. Αυτός όμως ο εσωτερικός αφηγητής έχει έναν διωκτικό χαρακτήρα, ενέχει άγχος, φόβο και ντροπή: “κλείδωσα την πόρτα;” “δείχνω χοντρή με αυτό το παντελόνι;”
Ο εσωτερικός μας αφηγητής κρίνει, ανησυχεί, μάς κρατά εναρμονισμένους με τους άλλους, “στο σωστό δρόμο”. Εκπροσωπεί το Υπερ-εγώ. Εδρεύει στο δεξί ημισφαίριο και είναι ο πιο πρωτόγονος εγκέφαλος μας. Αναπτύχθηκε μέσα στην πορεία της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους με μια και μοναδική σκοπιμότητα: να παραμείνει το άτομο ενταγμένο στη φυλή. Συντηρούσε τη συνοχή της ομάδας και άρα την επιβίωση. Αυτή τη φωνή τη χρειαζόσαστε, είναι μέρος του εαυτού μας και μας κρατά συνδεδεμένους με την κοινωνική ομάδα.
Όμως αυτή η φωνή μπορεί να γίνει και εμπόδιο στην ψυχική ισορροπία και στην εσωτερική μας συνοχή.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ντροπή. Εμπειρίες όπως η εγκατάλειψη, η εκμετάλλευση, η κριτική και μυριάδες άλλες εμπειρίες μας κάνουν να αμφισβητούμε την αξία μας και τη νομιμότητά μας ως άτομα. Είναι το αίσθημα της ντροπής. Όμως γιατί υπάρχει στη ζωή μας;
Στην πορεία της εξέλιξης του ανθρώπου σε κοινωνικό ον, τα άτομα έπρεπε να συνεργάζονται, να συντονίζονται, να ακολουθούν τον αρχηγό της φυλής. Η ντροπή τα έκανε να ανησυχούν για το τί σκέφτονται οι άλλοι και έτσι διατηρούνταν αρμονία και συνοχή στην ομάδα, απαραίτητη για την επιβίωση.
Εάν δεν νοιώθουμε σίγουροι για τον εαυτό μας, η ντροπή μας οδηγεί να κοιτάξουμε τους άλλους και να δούμε εάν είμαστε από αυτούς αποδεκτοί, εάν πράττουμε σωστά. Η τελειομανία, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η αίσθηση απώλειας ελέγχου, η υπερεκτίμηση της γνώμης του άλλου είναι εκδηλώσεις ντροπής.
Πώς όμως σήμερα μπορούμε να απεγκλωβιστούμε από τις τραυματικές εμπειρίες και το βασανιστικό αίσθημα της ντροπής; Σήμερα τι κάνουμε για αυτό;
-Εδώ ερχόμαστε στην τρίτη φωνή αυτή του αναστοχασμού και της ενδοσκόπησης. Όταν αρχίζουμε να σκεφτόμαστε για τον τρόπο που σκεφτόμαστε αποκτούμε μια πιο αντικειμενική, αποστασιοποιημένη ματιά πάνω στην εμπειρία μας. Ας θυμηθούμε τη γνωστή αφήγηση για το Σωκράτη: Όταν η Πυθία κάποτε αποκάλεσε τον Σωκράτη ως το σοφότερο των ανδρών εκείνος υπέθεσε πως Εκείνη έκανε λάθος καθώς ο ίδιος είχε επίγνωση της άγνοιάς του. Όταν όμως αντιλήφθηκε πώς άλλοι άνδρες στην Αρχαία Αγορά διατυμπάνιζαν τις γνώσεις τους, ο Σωκράτης γρήγορα κατάλαβε το νόημα του μηνύματος της Πυθίας: σοφία ήταν η επίγνωση της άγνοιάς του.
Η αξία της ψυχοθεραπείας
Οι παλιές συνήθειες κλειδώνουν μέσα μας. Οι τραυματικές εμπειρίες μας εγκλωβίζουν. Όταν όμως επικοινωνείται η ιστορία της τραυματικής εμπειρίας, τότε αυτή γίνεται συνειδητή. Επιτυγχάνουμε λίγο-λίγο τη σύνθεση μιας ενιαίας αφήγησης με συνοχή και νόημα. Αυτό βοηθά στη διεργασία της επούλωσης. Μιλάμε για αυτήν, την αφηγούμαστε, βοηθάμε τον άλλον να την καταλάβει, να μας καταλάβει. Έτσι μπορούμε και παίρνουμε απόσταση από τον ψυχικό πόνο και το τραύμα. Αποστασιοποιούμαστε από αυτόν.
Για να γίνει αυτό, για να εμπιστευτούμε την ιστορία μας σε έναν άλλο, προϋπόθεση είναι να νοιώσουμε ασφάλεια. Ο ασφαλής δεσμός ενεργοποιεί τη νευροπλαστκότητα του εγκεφάλου, ενεργοποιεί τη διεργασία της αλλαγής. Και αυτό επειδή η αποδοχή, η ζεστασιά, ο ασφαλής δεσμός με τον άλλον ενθαρρύνει την εκφραστικότητα, την εξερευνητικότητα, την ανάληψη ρίσκου. Ο ασφαλής δεσμός είναι απαραίτητος για την ομαλή σωματική και ψυχική ανάπτυξη των παιδιών. Ο ασφαλής δεσμός όμως είναι και το θεμέλιο της σχέσης με τον ψυχοθεραπευτή σε μια ψυχοθεραπεία.
Έτσι προάγεται η αλλαγή. Ο ανθρώπινος νους αλλάζει όταν συνδέεται με τρόπο ασφαλή με άλλους νόες. Παίρνει το ρίσκο. Η εμπιστοσύνη στη σχέση θεραπευτή -θεραπευόμενου ενθαρρύνει την συνειδητοποίηση της κατάστασης και ενισχύει την ανοιχτότητα στην αλλαγή και την εξερεύνηση νέων διαδρομών.
To παρόν άρθρο έχει βασιστεί σε κειμενο του Louis Cozolino (2015), σύγχρονου Αμερικανού ψυχολόγου που έχει ασχοληθεί με την εξέλιξη του ανθρώπινου κοινωνικού εγκεφάλου και τους τρόπους που οι εγκέφαλοι συντονίζονται, επικοινωνούν και ρυθμίζουν ο ένας τον άλλον.
Μαρία Καραντώνη, Ψυχολόγος Ψυχοθεραπεύτρια.