Το θέμα της απουσίας από το σχολείο είναι ένα σοβαρό θέμα δημόσιας υγείας που απασχολεί όχι μόνο το παιδί και την οικογένεια αλλά και το σχολείο, την κοινότητα και την κοινωνία. Είναι ένα θέμα με σοβαρές ατομικές, οικογενειακές και κοινωνικές προεκτάσεις.
Ορισμός
Η σχολική άρνηση στην τρέχουσα επιστημολογία κι έρευνα ορίζεται ως οποιαδήποτε άρνηση από ένα παιδί να παρουσιαστεί στο σχολείο ή αφορά στο παιδί που έχει δυσκολία να παραβρεθεί στα μαθήματα για μια ολόκληρη μέρα.
Τρία αναπτυξιακά ορόσημα
Το φαινόμενο συμπίπτει με τρία αναπτυξιακά ορόσημα, τα οποία συνδέονται με την ικανότητα του παιδιού να αποχωρίζεται και να αυτονομείται.
- Το πρώτο στάδιο – ορόσημο συμπίπτει με την είσοδο του παιδιού στο σχολείο (ηλικία 5-7 ετών),
- το δεύτερο με την έναρξη των προ-εφηβικών διεργασιών (10-11 ετών) και, τέλος,
- το τρίτο εστιάζεται στη μέση της εφηβείας (14 ετών), την περίοδο των ταυτίσεων, των εσωτερικών διεργασιών και της διαμόρφωσης προσωπικής ταυτότητας.
Κλινική εικόνα – Συμπτωματολογία: μια ετερογενή ομάδα με το ίδιο σύμπτωμα
Τα παιδιά που παρουσιάζουν σχολική άρνηση συνήθως εμφανίζουν συμπτώματα αγχώδους διαταραχής, κι επιπρόσθετα, οι έφηβοι συμπτώματα διαταραχής διάθεσης. Τα συμπτώματα αυτά, συχνά, είναι βαθμιαία και μπορεί να κάνουν την εμφάνισή τους αμέσως μετά από μία περίοδο διακοπών ή ασθένειας. Μερικά παιδιά δυσκολεύονται ιδιαίτερα να επιστρέψουν στο σχολείο μετά από ένα σαββατοκύριακο ή μετά από αργίες. Επίσης, υπάρχουν παιδιά που ενώ φεύγουν το πρωί από το σπίτι για το σχολείο, στη διάρκεια της διαδρομής αναπτύσσουν μια δυσκολία τελικά να φτάσουν, κι έτσι δεν μπορούν καν να το προσεγγίσουν. Άλλα παιδιά αρνούνται ακόμη και να προσπαθήσουν να πάνε στο σχολείο.
Ορισμένα από τα συμπτώματα που θα εμφανίσει ξαφνικά ένα παιδί είναι ο πανικός, τα επεισόδια επίμονου κλάματος, τα έντονα ξεσπάσματα, οι απειλές ότι θα βλάψει τον εαυτό του. Επίσης μπορούν να παρουσιαστούν και σωματικά συμπτώματα, τα οποία εκδηλώνει το παιδί το πρωί αλλά όταν του επιτραπεί να παραμείνει στο σπίτι, αυτά σταδιακά εξαφανίζονται. Σε αυτό το σημείο να σημειωθεί ότι η σωστή λειτουργία της οικογένειας είναι ιδιαίτερα σημαντική, διότι η σύγχυση των ρόλων, οι διαφωνίες και οι διαξιφισμοί αναστέλλουν την διάγνωση, την αντιμετώπιση και την επίλυση του προβλήματος.
Τα κυριότερα σωματικά συμπτώματα παρουσιάζονται κατηγοριοποιημένα στον παρακάτω πίνακα:
| Σωματικά Συμπτώματα σε παιδιά με Σχολική Άρνηση | ||
| Αυτόνομα συμπτώματα | Συμπτώματα Γαστρεντερικού συστήματος | Μυϊκά συμπτώματα |
| Ίλιγγος | Κοιλιακοί πόνοι | Πόνοι στη μέση |
| Εφίδρωση | Ναυτία | Πόνοι στις αρθρώσεις |
| Κεφαλαλγία | Έμετος | |
| Αστάθεια | Διάρροια | |
| Αύξηση καρδιακών παλμών | Ανορεξία | |
| Θωρακαλγία | ||
Κλινική διάγνωση – Αιτιολογία
- το υπερβολικό άγχος που αφορά τον αποχωρισμό από πρόσωπα στα οποία το παιδί είναι προσκολλημένο, συνήθως γονείς
- φόβος για μια αρνητική αξιολόγηση σε συγκεκριμένες καταστάσεις με συνομηλίκους ή δασκάλους
- παιδιά με διαταραχές συμπεριφοράς: αφορά μια κατηγορία μαθητών που κάνουν αδικαιολόγητες , κρυφές -από τους γονείς τους- απουσίες. Το λεγόμενο σκασιαρχείο. Μέχρι πρόσφατα οι δυο κατηγορίες, δηλ της σχολικής άρνησης και των παιδιών που κάνουν σκασιαρχείο, νοούνταν ως αμοιβαία αποκλειόμενες. Δηλαδή τα παιδιά που δεν παρουσιάζονταν στο σχολείο λόγω κάποιας φοβίας ή άγχους χαρακτηρίζονταν ως παιδιά με σχολική άρνηση. Τα παιδιά με διαταραχές συμπεριφοράς ταυτίζονταν με τα παιδιά που κάνουν σκασιαρχείο. Οι σύγχρονες έρευνες όμως έχουν εντοπίσει και μια κατηγορία παιδιών με αδικαιολόγητες απουσίες από το σχολείο με διαταραχές συμπεριφοράς και αγχώδεις και καταθλιπτικές εκδηλώσεις. Σύμφωνα με τις έρευνες πάνω στην παιδική κατάθλιψη, αυτή εκδηλώνεται πολύ συχνά και με υπερκινητικότητα και διαταραχές συμπεριφοράς. Δεν μπορούμε δηλαδή να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο παιδιά με διαταρακτική συμπεριφορά να παρουσιάζουν προβλήματα προσέλευσης στο σχολείο λόγω άγχους ή κατάθλιψης.
- παιδιά με κλινική ψυχοπαθολογία: η καταθλιπτική διαταραχή είναι η πιο συχνή διάγνωση σχετικά με τη σχολική άρνηση. Κάποιες φορές υπάρχει σοβαρή δυσλειτουργία – Ψύχωση, Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή, διπολική διαταραχή
Συμπερασματικά,
Από την κλινική πράξη διαφαίνεται ότι η σχολική άρνηση δεν είναι μία κλινική οντότητα με μία ενιαία αιτιολογία, ψυχοπαθολογία, πορεία, πρόγνωση και θεραπεία, αλλά μάλλον μία συλλογή συμπτωμάτων ή σύνδρομο που συμβαίνει πάνω σε υπόστρωμα ποικιλίας ψυχιατρικών διαταραχών.
Η απουσία λοιπόν από το σχολείο και δη η σχολική άρνηση δε μπορεί να συνιστά μια διάγνωση ούτε μια διαγνωστική κατηγορία αλλά περισσότερο σύμπτωμα. Τα παιδιά αποτελούν μια ετερογενή ομάδα με το ίδιο σύμπτωμα.
Αξιολόγηση της σχολικής άρνησης
Ο βασικός σκοπός που τίθεται από τον επαγγελματία, θεραπευτή, μόλις ένα παιδί παρουσιάσει σχολική άρνηση, εστιάζεται στην επιστροφή στο σχολείο κι η επιτυχία σχετίζεται και με τον χρόνο στον οποίο κατορθώνεται αυτό. Όσο πιο σύντομα γίνει αντιληπτή η σχολική άρνηση από τους γονείς τόσο πιο έγκαιρα θα ξεκινήσει η θεραπεία κι όσο πιο έγκαιρα ξεκινήσει η θεραπεία τόσο πιο σύντομα θα επιστρέψει το παιδί στο σχολείο.
Ο ειδικός ψυχικής υγείας σε συνεργασία με τον παιδίατρο πρέπει πρώτα να αποκλείσει την ύπαρξη οργανικού προβλήματος, την οποία μπορεί να υποδηλώνουν τα συμπτώματα που παρουσιάζει το παιδί όταν είναι να πάει στο σχολείο ή όταν βρίσκεται εκεί.
Πριν ξεκινήσει η θεραπεία είναι πολύ σημαντικό να ληφθεί από τον επαγγελματία ένα πλήρες ιστορικό, με ευρύ φάσμα ερωτήσεων ώστε να γίνει μια αξιολόγηση πρώτα των κλινικών συμπτωμάτων και στη συνέχεια να κατανοηθεί σε βάθος το θέμα.
Η αξιολόγηση θα πρέπει να περιλαμβάνει συνεντεύξεις με το παιδί και τους γονείς, ιατρική εξέταση και πλήρη λήψη ιστορικού για τη φύση των συμπτωμάτων, των στρεσσογόνων ερεθισμάτων, της λειτουργίας της οικογένειας, του οικογενειακού ψυχιατρικού ιστορικού.
Πολύτιμη είναι η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων που προκύπτουν ύστερα από την εφαρμογή διαγνωστικών εργαλείων, που χρησιμοποιούνται για να εκτιμηθεί η πνευματική κι η διανοητική ικανότητα, η ψυχική λειτουργία, ενώ η συνεργασία με το σχολείο, και συγκεκριμένα με το δάσκαλο για την θεραπευτική παρέμβαση είναι απαραίτητη για την επιτυχή έκβαση της. Το προσωπικό του σχολείου, και συγκεκριμένα ο δάσκαλος, είναι πιθανό να παρέχει κάποια επιπρόσθετη πληροφόρηση που θα φανεί χρήσιμη στην πορεία της θεραπείας, π.χ. για την απόδοση του παιδιού στα μαθήματα ή την κοινωνικότητά του.
Το Λειτουργικό Μοντέλο της Σχολικής Άρνησης
Η σχολική άρνηση, και ευρύτερα η απουσία από το σχολείο, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη σαν ένα ετερογενές και πολυπαραγοντικό σύμπτωμα. Η αποφυγή, η απουσία από το σχολείο, «εξυπηρετεί» κάθε φορά διαφορετικούς σκοπούς. Μπορεί να είναι η αποφυγή ερεθισμάτων που προκαλούν φόβο μέσα στο σχολικό περιβάλλον (όπως είναι για παράδειγμα τα διαγωνίσματα ή οι χώροι όπου βρίσκονται οι τουαλέτες, τα κυλικεία ή οι δάσκαλοι), ή ακόμα κι η αποφυγή απωθητικών κοινωνικών καταστάσεων (όπως για παράδειγμα τα προβλήματα που μπορεί να υπάρχουν με το δάσκαλο ή τους συμμαθητές), μπορεί να είναι το άγχος του αποχωρισμού, ή η αναζήτηση της προσοχής από σημαντικούς άλλους.
Επιδημιολογία
Σύμφωνα με τις περισσότερες μελέτες , ένα ποσοστό της τάξης του 1-5 % όλων των παιδιών σχολικής ηλικίας παρουσιάζουν συμπεριφορά σχολικής άρνησης.
Θεραπευτικά ζητήματα
Ψυχοθεραπευτικές, ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις
Η θεραπεία είναι σημαντική λόγω της σοβαρής κι εξουθενωτικής φύσης της σχολικής άρνησης. Χρησιμοποιώντας μια πολυδιάστατη προσέγγιση, οι στρατηγικές που βασίζονται στο παιδί στοχεύουν στην εκπαίδευση σχετικά με τη φύση του άγχους του και τις συμπεριφορές σχολικής άρνησης. Πρόσθετα, είναι χρήσιμο να διδάσκονται ασκήσεις σωματικού ελέγχου, όπως ασκήσεις χαλάρωσης, κι ασκήσεις αναπνοών έτσι ώστε να ελέγχονται τα σωματικά συμπτώματα άγχους.
Επιπλέον, χρειάζεται γνωσιακή αναδιάρθρωση προκειμένου να βοηθήσει τα παιδιά να τροποποιήσουν τις παράλογες σκέψεις τους και να σκέφτονται πιο ρεαλιστικά. Τεχνικές, βασισμένες στην απευαισθητοποίηση, θα πρέπει βαθμιαία να επανεισάγουν τα παιδιά στο σχολείο καθώς αυτές εξασκούν μεθόδους ελέγχου του άγχους τους.
Οι στρατηγικές που βασίζονται στους γονείς περιλαμβάνουν την καθιέρωση πρωινής, ημερήσιας κι απογευματινής ρουτίνας για το παιδί. Επιπλέον, ένα σύστημα ανταμοιβών και επιβράβευσης συχνά είναι απαραίτητο, όπου ανταμείβεται η παρουσία στο σχολείο.
Οι παρεμβάσεις προσαρμοσμένες στη Γνωσιακή Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία είναι συνήθως πολύ αποτελεσματικές. Οι μέθοδοι αυτές επικεντρώνονται στον εντοπισμό των εκλυτικών παραγόντων, ώστε να εξαλειφθούν οι αρνητικές συνέπειες που σχετίζονται με τη σχολική παρακολούθηση (π.χ. δυσάρεστες κοινωνικές εμπειρίες) αλλά κι οι θετικές που σχετίζονται με την παραμονή στο σπίτι (π.χ. το ότι το παιδί περνά περισσότερο χρόνο με γονείς ή φίλους).
Συνεργασία οικογένειας-σχολείου-ειδικού ψυχικής υγείας
Από την κλινική εμπειρία απαραίτητη είναι η συνεργασία μεταξύ των τριών κεντρικών συστημάτων: σχολείο, οικογένεια, ειδικός ψυχικής υγείας. Είναι απαραίτητη η συνεργασία του σχολικού πλαισίου με την οικογένεια, όπου σχολικό πλαίσιο νοούνται ο διευθυντής, οι δάσκαλοι (συχνά όλων των ειδικοτήτων) ή οι καθηγητές, ο σχολικός σύμβουλος, ακόμα και κάποιες φορές ο σχολικός φύλακας, οι υπεύθυνοι του κυλικείου, κλπ.
Γίνεται σχεδιασμός μέρα προς μέρα για την επιτυχή προσέλευση του παιδιού στο σχολείο. Αξιολογείται η κατάσταση και σχεδιάζονται νέες στρατηγικές μέχρι να επιτευχθεί ο στόχος.
Για παράδειγμα, όταν χρειάζεται να συζητηθεί το μικρό παιδί από ποιον θα συνοδεύεται στο σχολείο, συνήθως προτείνεται να συνοδεύει ο γονιός που οριοθετεί και αντέχει περισσότερο στην αντίδραση του παιδιού. Ποιά διαδρομή θα ακολουθήσουν, μέχρι πού θα φτάσει την πρώτη μέρα, μέχρι την πόρτα; μέχρι το προαύλιο; εκεί ποιός θα το υποδεχθεί, με ποιό δάσκαλο έχει μεγαλύτερη οικειότητα; με το διευθυντή μήπως;
Χρειάζεται το παιδί να αισθάνεται ότι οι ενήλικες αντιλαμβάνονται την αγωνία του και απ’τη την άλλη ότι μπορούν να το οριοθετήσουν και να τους εμπιστευθεί. Ο στόχος -αυτός της επανένταξης- χρειάζεται να είναι σαφής και κοινός σε όλους.
Οικογενειακή θεραπευτική παρέμβαση
Υπάρχουν πολλές διαφοροποιήσεις στις οικογενειακές προσεγγίσεις, αλλά φαίνεται να παραμένει η οικογενειακή θεραπεία ως θεραπεία εκλογής. Η σωστή λειτουργία της οικογένειας είναι ιδιαίτερα σημαντική, διότι η σύγχυση των ρόλων, οι διαφωνίες και οι διαξιφισμοί αναστέλλουν την διάγνωση, την αντιμετώπιση και την επίλυση του προβλήματος.
Η επικοινωνία μέσα στην οικογένεια είναι κομβικής σημασίας και γι΄αυτό το λόγο πρέπει να ενθαρρύνεται και να δημιουργείται ένα εύφορο έδαφος για την όσο το δυνατό καλύτερη σχέση ανάμεσα στα μέλη της. Για να γίνει αυτό το ζευγάρι χρειάζεται να έχει μια σχέση ενισχυμένη και μαζί, βοηθώντας πρώτα ο ένας τον άλλον, μπορούν να βοηθήσουν και το παιδί τους, δρώντας μαζί, στο πλαίσιο που έχει προτείνει ο επαγγελματίας που τους παρακολουθεί.
Φαρμακοθεραπεία
Η φαρμακευτική θεραπεία θα πρέπει να λαμβάνεται σε συνδυασμό με ψυχοθεραπευτική παρέμβαση στο άτομο ή με άλλες ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις, κι όχι ως η μοναδική λύση. Οι παρεμβάσεις οι οποίες βοηθούν το παιδί να αναπτύξει τις δεξιότητες που απαιτούνται ώστε να μπορέσει να διαχειριστεί τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, αποτρέπουν την επανεμφάνιση των συμπτωμάτων, αμέσως μετά τη διακοπή της φαρμακευτικής θεραπείας.
Επίλογος
Η σχολική άρνηση πρόκειται για ένα ετερογενές και πολυπαραγοντικό σύμπτωμα που συμβαίνει πάνω σε ένα υπόστρωμα πολλών διαταραχών. Στόχος του ειδικού ψυχικής υγείας κάθε φορά είναι η κατανόηση του νοήματος που υπηρετεί η άρνηση του κάθε παιδιού σε ατομικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο, η ενίσχυση λειτουργικών συμπεριφορών και η αποφυγή της καθήλωσης στην άρνηση.
το παρόν άρθρο βασίζεται σε σημειώσεις από την προφορική ανακοίνωση που έγινε στο 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Σχολικής Ψυχολογίας: Η Σχολική Ψυχολογία Σήμερα, Από τη Θεωρία και την Έρευνα στην Πράξη, Αθήνα 19-22 Νοεμβρίου 2015 με τίτλο “Σχολική Άρνηση: Θεωρία και Κλινική Πράξη στο Παιδοψυχιατρικό Τμήμα Γενικού Νοσοκομείου”
Μαρία Καραντώνη
Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια